تشنج یک فعالیت الکتریکی بسیار شدید در مغز است که بسته به قسمت درگیر در مغز، می تواند علائم مختلفی را ایجاد کند. برخی از علائم احتمالی این بیماری شامل تکان های ناگهانی و غیرارادی دست ها، بازوها یا کل بدن است. کودکان مبتلا به تشنج ممکن است این موارد را احساس کنند: بوی لاستیک سوخته، داشتن احساس عجیب در شکم، شنیدن صدای زنگی که مرتباً بلندتر می شود و خیره شدن به فضا.
تشنج می تواند بین چند ثانیه تا چند دقیقه طول بکشد. برخی از کودکان شاید یک هاله یا علائم هشدار دهنده را درست قبل از شروع تشنج تجربه کنند. معمولاً افرادی که در این مواقع وجود یک هاله را تجربه می کنند؛ ممکن است این موارد را نیز احساس نمایند: حس بویایی؛ احساسات یا تجربیات ذهنی مانند حس دژاوو یا احساس خارج شدن از بدن؛ احساس ایجاد تغییرات در بینایی مانند دیدن نقاط کور یا تاریک، نورهای روشن یا اعوجاج در شکل یا اندازه اشیا. گاهی اوقات برخی از کودکان در این مواقع صداهای مختلفی را می شنوند.
هر فردی در هر سنی ممکن است به صرع و تشنج مبتلا شود. با این وجود صرع در کودکان خردسال و افراد بالاتر از 55 سال شایع تر است. سه میلیون نفر در ایالات متحده به صرع مبتلا هستند.
پزشکان غالباً برای تشخیص صرع در کودکان، بررسی سابقه پزشکی کودک و معاینه او را در اولویت قرار می دهند. در ادامه از ابزارهای تشخیصی اضافی مانند معاینه عصبی، الکتروانسفالوگرافی، آزمایش های تصویربرداری و آزمایش ژنتیک نیز استفاده می شود.
بررسی تاریخچه پزشکی و معاینه فیزیکی
از آنجایی که پزشکان به ندرت شاهد تشنج کودکان هستند؛ لذا برای تشخیص و تائید ابتلای کودک به صرع و تمایز آن از سایر بیماری ها، در ابتدا تاریخچه پزشکی مفصلی از سوابق پزشکی کودک تهیه می کنند. معمولاً روال کار این است که همزمان با معاینه فیزیکی کودک، سوالات زیر از وی و والدینش پرسیده می شوند:
- تشنج چگونه شروع شد؟ و آیا عاملی باعث تحریک بروز تشنج شد؟
- تشنج چقدر طول کشید؟
- آیا کودک قبل از تشنج، کمبود خواب یا استرس غیرعادی قبل را تجربه کرده است؟
- آیا فرزند شما اخیراً بیمار بوده است؟
- آیا فرزند شما دارویی مصرف کرده است؛ مانند داروهای بدون نسخه، الکل و یا حتی مواد مخدر غیرقانونی؟
- فرزند شما قبل از حمله صرع درگیر چه کاری بود؟ درازکش، نشسته، ایستاده، در حالت برخاستن از رختخواب یا در حین انجام فعالیت بدنی؟
- آیا فرزندتان هوشیاری خود را از دست داده یا از نظر ذهنی یا جسمی دچار اختلال شده است؟
- کودک شما در هنگام بروز حمله صرع کدام یک از این حرکات را از خود نشان داد: حرکات پرشی، جویدن غیرارادی، حرکات دست، انحراف یا پلک زدن چشم، چرخش سر به یک طرف، از دست دادن کنترل مثانه، یا گاز گرفتن زبان؟
- آیا فرزندتان بعد از تشنج به خواب رفت یا دچار گیجی شد؟
ثبت اطلاعات در مورد تشنج، به پزشک کودک شما کمک می کند تا علاوه بر تشخیص تشنج احتمالی، در مورد نوع آن نیز تا حدی به قطعیت برسد.
از آنجایی که تشنج ممکن است ناشی از یک اختلال جسمی باشد؛ پس معاینه فیزیکی بخش مهمی از اولین مشاوره است. زیرا پزشک به واسطه معاینه ها و آزمایش های آزمایشگاهی خاص متوجه می شود که آیا کبد، کلیه ها و سایر اندام های بدن کودک به درستی کار می کنند یا خیر.
معاینه عصبی
معاینه عصبی به پزشکان نشان می دهد که آیا عملکرد مغز کودک مختل شده است یا خیر. یک متخصص مغز و اعصاب در طول یک معاینه عصبی، عملکردهای ذهنی کودک مانند توانایی به خاطر سپردن کلمات و به یاد آوردن نام اشیاء را مورد ارزیابی قرار می دهد.
پزشک در مرحله بعد، عضلات، حواس، عکس العمل ها، توانایی راه رفتن و هماهنگی کودک را مورد ارزیابی قرار می دهد. پزشک با این کار، علاوه بر شناسایی الگوهای ضعف یا از دست دادن حواس می تواند برخی علائم ظریف مشکلات عصبی کودک را تشخیص دهد. پزشکان در این مرحله ممکن است یک یا چند آزمایش را برای کمک به تشخیص صرع و اختلالات تشنج، توصیه کنند.
الکتروانسفالوگرافی (نوار مغز)
اگر پزشک به ابتلای کودک به صرع مشکوک شده باشد؛ ممکن است الکتروانسفالوگرافی (نوار مغز) یا EEG را تجویز کند. نوار مغز اختصاصی ترین آزمایش برای تشخیص صرع است؛ زیرا فعالیت الکتریکی مغز را ثبت می کند.
EEG یا نوار مغز یک روش بی خطر و بدون درد است که در آن الکترودها با خمیر یا چسب مخصوص به پوست سر فرد می چسبند. سپس این الکترودها توسط سیم به دستگاه EEG متصل می شوند و فعالیت الکتریکی مغز به مدت 20 تا 40 دقیقه ثبت می گردد.
از آنجایی که اتاق محل انجام این آزمایش معمولاً ساکت و کم نور است؛ پس کودک ممکن است در طی انجام نوار مغز به خواب برود. این شرایط برای تشخیص بیماری ایده آل است؛ زیرا هنگامی که نوار مغزی فعالیت الکتریکی مغز را در دو حالت خواب و بیدار اندازه گیری می کند، اطلاعات بیشتری از فعالیت الکتریکی مغز کودک در اختیار پزشک او قرار می گیرد.
معمولاً تکنیسین در طول EEG از کودک می خواهد که چندین بار چشمان خود را باز و بسته کند، نورهای چشمک زن را به چشم های کودک می تاباند و از او می خواهد که چند بار سریع یا عمیق نفس بکشد. گاهی اوقات پزشک از کودک می خواهد که تمام شب قبل از انجام نوار مغز بیدار بماند. چون کم خوابی احتمال بروز امواج غیرطبیعی مغز در هنگام صرع یا به اصطلاح اسپایک ها را افزایش می دهد.
الکتروانسفالوگرافی سیار
گاهی اوقات نتیجه نوار مغز فرد طبیعی است و یا فقط یافته های جزئی و غیراختصاصی را نشان می دهد. در برخی از افراد امواج مغزی که نشان دهنده صرع هستند، هر چند ساعت یک بار یا تنها پس از یک ساعت خواب رخ می دهند و به همین دلیل نوار مغز معمولی ممکن است نتواند آنها را ثبت کند. در این صورت فعالیت الکتریکی مغز کودک باید در مدت زمان طولانی تری ضبط شود تا شامل دوره های طولانی بیداری و خواب نیز بشود.
در این گونه موارد نوار مغز سیار برای کودک تجویز می شود که می تواند تا 72 ساعت فعالیت مغز را با یک دستگاه مخصوص ثبت کند. این دستگاه تنها کمی بزرگتر از یک گوشی هوشمند است و به همین دلیل مشکلی برای کودک به وجود نمی آورد و او می تواند به روال عادی زندگی روزمره خود در طی آزمایش ادامه دهد. این دستگاه را می توان روی کمر کودک بست و فقط احتمال دارد سیم آن از پیراهن کودک بیرون بیاید.
معمولاً نوار مغز سیار بین 24 تا 72 ساعت طول می کشد. ممکن است پزشک از شما یا فرزندتان بخواهد که در طول دوره آزمایش، تمام فعالیت های خود را در یک دفترچه یادداشت ثبت کند. معمولاً اکثر این دستگاه ها دارای یک دکمه «رویداد» هستند، که کودک می تواند در صورت بروز علائم تشنج، مانند احساس توهم یا گیجی، آن را فشار دهد.
ویدیو الکتروانسفالوگرافی یا نوار مغز ویدیویی
نوار مغز ویدیویی این امکان را برای پزشک فراهم می کند تا رفتار و فعالیت مغزی کودک را به طور همزمان مشاهده نماید. در واقع پزشک با دسترسی به این داده ها می تواند ارتباط بین فعالیت تشنجی در مغز و علائم و نحوه رفتار کودک را در طول تشنج مشاهده کند.
پزشک با استفاده از نوار مغزی ویدیویی می تواند تایید کند که آیا کودک دچار تشنج صرعی شده است یا خیر و اگر چنین است، نوع آن چیست و از چه جایی از مغز نشات می گیرد.
نوار مغز ویدیویی صرفنظر از اینکه کودک در بیمارستان بستری باشد یا در خانه، قابل استفاده است. با این وجود زمانی که کودک در بیمارستان بستری است؛ چون پزشکان با خیال راحت می توانند با تحریک کودک باعث بروز تشنج شوند، احتمال اینکه به نتایج بهتر و داده های دقیق تری دسترسی پیدا کنند افزایش پیدا می کند.
تست های تصویربرداری
پزشکان از انواع تست های تصویربرداری مختلف برای کمک به تشخیص دقیق علت صرع کودک استفاده می کنند.
اسکن های ام آر آی (MRI)
در اسکن ام آر آی یک میدان مغناطیسی و امواج رادیویی، تصاویر دو بعدی یا سه بعدی کامپیوتری از مغز ایجاد می کنند. معمولاً پزشکان از اسکن ام آر آی برای مشاهده بهتر ساختار مغز و بررسی مشکلاتی که باعث بروز تشنج می شوند، استفاده می کنند.
سی تی اسکن (CT Scan)
سی تی اسکن نوعی اشعه ایکس است که تصاویر دقیقی از بافت و اندام های داخلی ایجاد می کند. سی تی اسکن به پزشکان کمک می کند تا ناهنجاری های مغزی احتمالی عامل بروز تشنج مانند بافت های صدمه دیده، تومورها یا رگ های خونی معیوب را شناسایی کنند. در ضمن این آزمایش می تواند مشکلات موجود در گردش مایع نخاعی را شناسایی کند.
سی تی اسکن به اندازه اسکن ام آر آی دقیق نیست؛ اما به سرعت انجام می شود و بیشتر برای مواقع اضطراری مفید است.
سی تی اسکن انتشار تک فوتونی
سی تی اسکن انتشار تک فوتونی یک ابزار تصویربرداری است که جریان خون را در مغز نشان می دهد.
در طول آزمایش، مقدار کمی از یک ترکیب رادیواکتیو به رگ بازوی کودک تزریق می شود. این ماده به نواحی مختلف مغز سرازیر شده و ذرات منتشر شده توسط آن اندازه گیری می گردند. تعداد زیاد ذرات منتشر شده در یک نقطه خاص، نشان دهنده افزایش جریان خون در آن نقطه است.
نتایج آزمایش به صورت تصویری بر روی مانیتور کامپیوتر نمایش داده می شوند؛ در اینجا رنگ های مختلف نشان دهنده سطوح مختلف جریان خون است. اگر اسکن در حین یا بلافاصله پس از تشنج گرفته شود؛ به احتمال زیاد افزایش جریان خون را در ناحیه ای از مغز که در آن تشنج رخ داده است، نشان می دهد.
با استفاده از کامپیوتر می توان نتایج این سی تی اسکن را با نمونه ای که بلافاصله پس از تشنج به دست می آید مقایسه کرد؛ در این صورت بهتر مشخص می شود که تشنج از کدام قسمت مغز نشات می گیرد.
اسکن PET
در اسکن PET با استفاده از مقدار کمی گلوکز رادیواکتیو یا قند، تصویر دقیقی از مغز ایجاد می شود. در این صورت پزشک می تواند جریان خون و فعالیت سلول های مغزی را مشاهده کند و بررسی نماید که مغز چگونه قند را متابولیزه می‌کند.
در این صورت پزشک می تواند کارآیی مغز کودک را ارزیابی کند و ناحیه ای از مغز که در آن تشنج های کانونی رخ می دهد را شناسایی نماید. در واقع قسمت هایی از مغز که به خوبی از ماده قندی استفاده نمی کنند؛ اغلب همان قسمت هایی از مغز هستند که این تشنج ها در آنها رخ می دهند.
اسکن های طیف نگاری با تشدید مغناطیسی
در آزمایش طیف نگاری رزونانس مغناطیسی از دستگاه MRI برای تحلیل اجزای مولکولی بافت در ناحیه خاصی از مغز استفاده می شود. در این صورت پزشکان می توانند تشنج را از بیماری های دیگری مانند اختلال متابولیک، تومور یا سکته مغزی متمایز کنند. در ضمن این امکان را برای پزشکان فراهم می کند تا از طرق دیگری، بافت احتمالی مسبب بروز تشنج را مورد بررسی قرار دهند.
اسکن های ام آر آی عملکردی
در روش ام آر آی عملکردی از یک دستگاه MRI استاندارد برای شناسایی عملکرد مغز در طول کارهای خاص استفاده می شود. این آزمایش تغییرات اکسیژن و جریان خون را در ناحیه خاصی از مغز در طول انجام یک کار مشخص، اندازه گیری می کند.
پزشک در طول این آزمایش ممکن است از کودک بخواهد که یک کار را به طور مکرر انجام دهد؛ مانند خواندن یک متن کوتاه یا گفتن کلمات ساده. سپس ناحیه ای از مغز که برای انجام این کارها استفاده می شود در اسکن برجسته می شود.
پزشک با تحلیل این داده ها می تواند مناطقی از مغز که در انجام عملکردهای زبانی و حافظه نقشی حیاتی دارند را مشخص کند؛ این کار بیشتر در هنگام بررسی شرایط عمل جراحی اهمیت دارد.
مگنتوآنسفالوگرافی (مغناطیس نگاری مغزی)
مگنتوآنسفالوگرافی یک تکنیک تصویربرداری است که برای شناسایی و تحلیل فعالیت مغز مورد استفاده قرار می گیرد. در این روش میدان مغناطیسی تولید شده توسط مغز، اندازه گیری و ثبت می شود.
در اینجا آشکارسازهایی که در نزدیکی سر قرار می گیرند؛ امواج مغناطیسی بین تشنج ها را ثبت می نمایند و سپس تصویری سه بعدی از آنها را روی تصویر ام آر آی یا سی تی اسکن مغز کودک ترسیم می کنند. این آزمایش به پزشکان کمک می کند تا روی بخشی از مغز که در آن تشنج رخ می دهد تمرکز نمایند و آن را به صورت سه بعدی مورد بررسی قرار دهند. در ضمن با استفاده از این روش می توان مناطقی از مغز که مسئول حرکت، حواس و زبان هستند را به صورت تصویری ترسیم کرد.
تصویربرداری منبع الکتریکی
در روش تصویربرداری منبع الکتریکی از روش ضبط نوار مغز با تراکم بالا استفاده می شود. در این آزمایش شبکه ای متشکل از 128 تا 256 حسگر بر روی سر فرد قرار می گیرد؛ سپس نتایج حاصل از این آزمایش با تصویربرداری مغزی ام آر آی و مدل های ریاضی ترکیب می شوند تا در نهایت مناطقی از مغز که مسئول تولید علائم صرع هستند، شناسایی شوند. این یک آزمایش سرپایی شبیه به یک نوار مغز معمولی است که معمولاً حدود یک ساعت طول می کشد و غالباً فعالیت هایی که بین تشنج ها اتفاق می افتد را ثبت می کند. سپس این داده ها برای شناخت منبع فعالیت در مغز و کمک به برنامه ریزی جراحی برای درمان تشنج های ضعیف کنترل شده، مورد تحلیل قرار می گیرند.
آزمایش ژنتیک جهت تشخیص تشنج در کودکان
آزمایش ژنتیک می تواند به پزشکان در تعیین علت صرع کودک کمک کند. معمولاً از اطلاعات حاصل از آزمایش ژنتیک برای بررسی داروهای ضد تشنج مناسب کودک استفاده می شود. در ضمن این آزمایش می تواند به پزشکان در درک بهتر نتایج طولانی مدت تشخیص کمک کند.
گاهی اوقات پزشکان در مواردی از پنل ژن صرع استفاده می نمایند تا شایع ترین ژن های مرتبط با صرع را ارزیابی کنند. از طرف دیگر احتمال دارد کروموزوم های کودک را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند تا موارد غیر نرمال احتمالی مرتبط با صرع را پیدا کنند. یکی دیگر از مواردی که آزمایش ژنتیک زمینه آن را فراهم می کند، توالی یابی کل اگزوم است. در این روش کل کد DNA برای پیدا کردن جهش های ژنی مرتبط با صرع مورد ارزیابی قرار می گیرد. برای این کار پزشکان معمولاً DNA نمونه های خون کودک را تحلیل می‌کنند. در برخی موارد لازم است تا DNA نمونه های بزاق هم مورد تجزیه قرار بگیرد.
گاهی اوقات برای شناخت بهتر علت صرع کودک، آزمایش ژنتیکی والدین نیز توصیه می شود.
