شاید برایتان پیش آمده باشد که هنگام شروع یک داروی جدید یا حتی حین مصرف داروهایی که مدت هاست استفاده می کنید، نگران عوارض جانبی آن شده باشید. یکی از عوارض جانبی نادر اما جدی که برخی داروها می توانند ایجاد کنند، تشنج است. تشنج، در واقع یک طوفان الکتریکی ناگهانی و کنترل نشده در سلول های مغزی است که می تواند باعث تغییرات موقت در رفتار، حرکات بدن، احساسات یا سطح هوشیاری شما شود. اگرچه شنیدن کلمه “تشنج” ممکن است نگران کننده باشد، اما مهم است بدانید که تشنج ناشی از دارو یک پدیده شناخته شده است و با آگاهی و مدیریت صحیح، می توان از بروز آن پیشگیری کرد یا آن را به خوبی درمان نمود. این مطلب به زبان ساده توضیح می دهد که چرا و چگونه برخی داروها می توانند منجر به تشنج شوند، چه کسانی بیشتر در معرض خطر هستند و چه اقداماتی می توان برای حفظ سلامتی انجام داد.
چرا و چگونه برخی داروها تعادل مغز را بر هم می زنند و باعث تشنج می شوند؟
مغز ما یک مرکز فرماندهی فوق العاده پیچیده است که برای عملکرد صحیح خود به تعادل ظریفی بین سیگنال های تحریک کننده و آرام بخش نیاز دارد. سلول های عصبی (نورون ها) با ارسال پیام های الکتریکی و شیمیایی با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند. برخی از این پیام رسان های شیمیایی (نوروترانسمیترها) مانند پدال گاز عمل کرده و فعالیت مغز را افزایش می دهند، در حالی که برخی دیگر مانند ترمز عمل کرده و آن را آرام می کنند. تشنج زمانی اتفاق می افتد که این تعادل به نفع فعالیت بیش از حد و تحریک پذیری سلول های مغزی بر هم بخورد.
داروهای مختلف می توانند از راه های گوناگونی این تعادل حساس را مختل کنند:
- ضعیف کردن سیستم ترمز مغز: مهم ترین سیستم آرام بخش مغز، سیستمی است که با ماده ای به نام “گابا” (GABA) کار می کند. برخی داروها، به ویژه دسته ای از آنتی بیوتیک ها مانند پنی سیلین ها در دوزهای بسیار بالا یا برخی دیگر مانند ایمی پنم و فلوروکینولون ها، می توانند عملکرد این سیستم آرام بخش را مختل کنند. وقتی ترمز مغز به خوبی کار نکند، فعالیت الکتریکی آن می تواند به راحتی از کنترل خارج شده و منجر به تشنج شود.
- تقویت بیش از حد پدال گاز مغز: از طرف دیگر، ماده ای به نام “گلوتامات” اصلی ترین پیام رسان تحریک کننده در مغز است. داروهایی که فعالیت این سیستم را بیش از حد افزایش دهند، می توانند باعث تحریک پذیری بیش از حد نورون ها و در نتیجه تشنج شوند.
- ایجاد اختلال در کانال های ارتباطی سلول های مغزی: سلول های مغزی برای ارسال پیام های الکتریکی به کانال های ویژه ای در سطح خود وابسته اند که ورود و خروج یون هایی مانند سدیم و پتاسیم را کنترل می کنند. برخی داروها می توانند عملکرد این کانال ها را مختل کرده و باعث شوند سلول های عصبی به طور غیرطبیعی و مکرر شلیک کنند.
- مسمومیت مستقیم یا عوارض غیرمستقیم: گاهی اوقات، داروها می توانند به طور مستقیم به سلول های مغزی آسیب برسانند یا با ایجاد شرایطی مانند کاهش شدید قند خون یا کمبود اکسیژن در مغز، به طور غیرمستقیم زمینه را برای بروز تشنج فراهم کنند. همچنین، تجمع دارو در بدن به دلیل مشکلات کلیوی یا کبدی نیز می تواند غلظت آن را در مغز به سطح سمی رسانده و خطر تشنج را افزایش دهد.
کدام داروها بیشتر با خطر تشنج همراه هستند؟
مهم است تأکید کنیم که هر دارویی که در ادامه نام برده می شود، لزوماً در همه افراد و در هر دوزی باعث تشنج نمی شود. بروز این عارضه به عوامل متعددی بستگی دارد. با این حال، آگاهی از داروهایی که پتانسیل بیشتری برای ایجاد این مشکل دارند، می تواند به شما و پزشکتان در تصمیم گیری آگاهانه کمک کند:
- برخی آنتی بیوتیک ها: همانطور که اشاره شد، خانواده پنی سیلین ها (به ویژه در دوزهای خیلی بالا یا در افرادی که مشکل کلیوی دارند)، برخی سفالوسپورین ها (مانند سفپیم)، و به طور خاص کارباپنم ها (دارویی مانند ایمی پنم بیشتر از مروپنم با این خطر همراه است) و همچنین آنتی بیوتیک های وسیع الطیفی به نام فلوروکینولون ها (مثل سیپروفلوکساسین) می توانند آستانه تشنج را کاهش دهند.
- داروهای مورد استفاده در روان پزشکی:
- داروهای ضد افسردگی: برخی داروهای ضدافسردگی قدیمی تر (سه حلقه ای ها مانند آمی تریپتیلین) و به ویژه داروی بوپروپیون، پتانسیل شناخته شده ای برای ایجاد تشنج دارند، خصوصاً اگر با دوز بالا شروع شوند یا دوز آن ها خیلی سریع افزایش یابد. داروهای جدیدتر مانند SSRIها (فلوکستین، سیتالوپرام) معمولاً ایمن تر هستند، اما در دوزهای بسیار بالا یا در ترکیب با داروهای دیگر، این خطر منتفی نیست.
- داروهای ضد روان پریشی (آنتی سایکوتیک ها): دارویی مانند کلوزاپین بیشترین خطر را در این گروه دارد، اما سایر داروها مانند اولانزاپین نیز می توانند در موارد نادر باعث تشنج شوند.
- لیتیوم: این دارو که برای درمان اختلال دوقطبی استفاده می شود، اگر سطح آن در خون بیش از حد مجاز بالا برود، می تواند سمی شده و تشنج ایجاد کند.
- داروهای مسکن و ضد درد:
- ترامادول: این داروی مسکن بسیار شایع، به دلیل تأثیرات خاصی که بر مواد شیمیایی مغز دارد، یکی از داروهایی است که به کرات با بروز تشنج، حتی در دوزهای درمانی، همراه بوده است.
- مپریدین (پتدین): یکی از متابولیت های (محصول تجزیه دارو در بدن) این دارو می تواند در مغز تجمع یافته و باعث تحریک و تشنج شود، به خصوص در افرادی که مشکل کلیوی دارند.
- داروهای بیهوشی و برخی بی حس کننده های موضعی: داروهایی مانند لیدوکائین اگر با دوز بالا یا به سرعت وارد جریان خون شوند، می توانند باعث تشنج شوند.
- داروهای محرک سیستم عصبی: داروهایی که برای درمان اختلال کم توجهی-بیش فعالی (ADHD) استفاده می شوند (مانند متیل فنیدات یا ریتالین) یا مواد مخدری مانند کوکائین و آمفتامین ها، با تحریک بیش از حد مغز می توانند خطر تشنج را افزایش دهند.
- تئوفیلین: این دارو که گاهی برای مشکلات تنفسی مانند آسم استفاده می شود، در صورت بالا رفتن سطح آن در خون، می تواند بسیار سمی بوده و تشنج های شدیدی ایجاد کند.
- ترک ناگهانی برخی داروها: قطع ناگهانی داروهایی که بدن به آن ها عادت کرده، به ویژه بنزودیازپین ها (مانند دیازپام، لورازپام، آلپرازولام)، باربیتورات ها و الکل، می تواند منجر به تشنج های خطرناکی شود که به “تشنج ناشی از ترک” معروف است.
این فهرست کامل نیست و داروهای دیگری نیز ممکن است در شرایط خاص باعث تشنج شوند. نکته کلیدی این است که همیشه در مورد تمام داروهایی که مصرف می کنید (حتی داروهای گیاهی و مکمل ها) با پزشک یا داروساز خود صادقانه صحبت کنید.
چه کسانی بیشتر در معرض خطر تشنج ناشی از مصرف دارو هستند؟
همانطور که گفتیم، همه افرادی که یک داروی خاص را مصرف می کنند دچار تشنج نمی شوند. عوامل متعددی می توانند شانس بروز این عارضه را در یک فرد افزایش دهند:
- دوز بالای دارو و افزایش سریع دوز: مصرف دارو بیش از مقدار توصیه شده یا افزایش ناگهانی و سریع دوز آن، یکی از مهم ترین عوامل خطر است. بدن به زمان نیاز دارد تا به دارو عادت کند.
- سابقه قبلی تشنج یا بیماری صرع: افرادی که قبلاً دچار تشنج شده اند یا مبتلا به صرع هستند، به طور کلی آستانه تشنج پایین تری دارند و برخی داروها می توانند این وضعیت را تشدید کنند.
- آسیب های ساختاری در مغز: وجود هرگونه مشکل ساختاری در مغز، مانند سابقه سکته مغزی، تومور مغزی، ضربه شدید به سر یا عفونت های مغزی (مانند مننژیت)، می تواند فرد را نسبت به اثرات تشنج آور داروها حساس تر کند.
- مشکلات کلیوی یا کبدی: کلیه ها و کبد مسئول دفع داروها از بدن هستند. اگر این اعضا به خوبی کار نکنند، دارو و متابولیت های آن می توانند در بدن تجمع یافته و به سطوح سمی برسند که خطر تشنج را بالا می برد.
- سن: نوزادان (به دلیل نارس بودن سیستم عصبی و مسیرهای دفع دارو) و افراد مسن (به دلیل تغییرات فیزیولوژیک بدن و احتمال بیشتر برای مصرف همزمان چندین دارو و مشکلات کلیوی) ممکن است آسیب پذیرتر باشند.
- اختلالات الکترولیتی: عدم تعادل در سطح مواد معدنی مهم خون مانند سدیم، کلسیم یا منیزیم می تواند بر فعالیت الکتریکی مغز تأثیر گذاشته و خطر تشنج را در حضور برخی داروها افزایش دهد.
- مصرف همزمان چندین دارو (تداخلات دارویی): مصرف همزمان داروهایی که هر یک به تنهایی ممکن است کمی خطر تشنج را افزایش دهند، یا داروهایی که متابولیسم یکدیگر را در کبد تحت تأثیر قرار می دهند، می تواند ریسک کلی را به میزان قابل توجهی بالا ببرد.
- تب بالا: تب شدید، به ویژه در کودکان، می تواند آستانه تشنج را کاهش دهد و اگر همزمان دارویی با پتانسیل تشنج زایی نیز مصرف شود، این خطر بیشتر می شود.
اگر فکر می کنید دارویی باعث تشنج شما شده، چه باید بکنید؟
تشخیص اینکه آیا یک تشنج واقعاً ناشی از دارو بوده یا علت دیگری داشته، وظیفه پزشک است. اما اگر شما یا یکی از نزدیکانتان پس از شروع یک داروی جدید، افزایش دوز یک دارو، یا حتی حین مصرف معمول داروها دچار علائمی شدید که شبیه تشنج است (مانند از دست دادن ناگهانی هوشیاری، حرکات پرشی و غیرقابل کنترل در دست ها و پاها، خیره شدن به یک نقطه، گیجی ناگهانی، یا احساسات و بوهای عجیب و غریب قبل از بروز حمله)، مهم ترین و اولین قدم، مراجعه فوری به پزشک یا نزدیک ترین مرکز درمانی است. هرگز سعی نکنید خودسرانه دارویی را قطع یا دوز آن را تغییر دهید، مگر اینکه پزشک چنین توصیه ای کرده باشد (به ویژه در مورد داروهایی که قطع ناگهانی آن ها خود می تواند خطرناک باشد).
پزشک با گرفتن شرح حال دقیق از شما، به ویژه در مورد داروهایی که مصرف می کنید، زمان شروع علائم و نوع آن ها، معاینه بالینی، و احتمالاً انجام آزمایشاتی مانند نوار مغز (EEG)، آزمایش خون (برای بررسی سطح دارو، عملکرد کلیه و کبد، و الکترولیت ها) و در صورت لزوم تصویربرداری از مغز (مانند سی تی اسکن یا ام آر آی)، تلاش می کند تا علت دقیق تشنج را مشخص کند. اگر مشخص شود که دارویی مسبب این وضعیت بوده، اولین اقدام معمولاً قطع یا جایگزینی آن دارو با یک داروی ایمن تر، تحت نظر پزشک است. در بسیاری از موارد، با قطع داروی مقصر، تشنج ها نیز متوقف می شوند. در موارد تشنج فعال و طولانی مدت، پزشکان از داروهای ضدتشنج فوری برای کنترل وضعیت استفاده می کنند.
چگونه می توان از بروز تشنج ناشی از دارو پیشگیری کرد؟
پیشگیری همیشه بهتر از درمان است. با رعایت چند نکته ساده اما مهم، می توانید خطر بروز تشنج ناشی از دارو را به حداقل برسانید:
- صداقت و همکاری با پزشک و داروساز: مهم ترین اصل، برقراری ارتباط شفاف با تیم درمانی شماست. همیشه فهرست کاملی از تمام داروهایی که مصرف می کنید (شامل داروهای با نسخه، بدون نسخه، داروهای گیاهی، مکمل ها و حتی مواد مخدر یا الکل) را به پزشک و داروساز خود اطلاع دهید. این اطلاعات به آن ها کمک می کند تا از تجویز داروهایی که ممکن است با هم تداخل داشته باشند یا برای شما پرخطر باشند، اجتناب کنند.
- پیروی دقیق از دستورات پزشک: داروها را دقیقاً طبق دستور پزشک، با دوز صحیح و در زمان های تعیین شده مصرف کنید. هرگز خودسرانه دوز دارو را کم یا زیاد نکنید یا دارو را زودتر از موعد قطع نکنید.
- آگاهی از سوابق پزشکی خود: اگر سابقه تشنج، بیماری صرع، مشکلات کلیوی یا کبدی، یا هرگونه بیماری زمینه ای دیگری دارید، حتماً پزشک خود را مطلع سازید. این موارد در انتخاب نوع دارو و دوز مناسب برای شما بسیار تأثیرگذار است.
- احتیاط در مصرف داروهای بدون نسخه و گیاهی: بسیاری از افراد تصور می کنند داروهای بدون نسخه یا گیاهی کاملاً بی خطر هستند، اما این داروها نیز می توانند عوارض جانبی داشته باشند یا با داروهای دیگر تداخل ایجاد کنند. قبل از مصرف هرگونه داروی جدید، حتی اگر بدون نسخه باشد، با داروساز یا پزشک خود مشورت کنید.
- توجه به علائم هشداردهنده: اگر پس از شروع یک داروی جدید یا تغییر دوز دارویی، متوجه هرگونه علامت غیرعادی یا نگران کننده شدید، حتی اگر خفیف باشد، فوراً آن را با پزشک خود در میان بگذارید.
کلام آخر : تشنج ناشی از دارو اگرچه می تواند تجربه ای ترسناک باشد، اما با آگاهی، تشخیص به موقع و مدیریت صحیح، در اغلب موارد قابل کنترل و پیشگیری است. شما به عنوان بیمار، نقش بسیار مهمی در حفظ سلامت خود دارید. با پرسیدن سؤالات خود از پزشک و داروساز، ارائه اطلاعات کامل و دقیق در مورد وضعیت سلامتی و داروهای مصرفی تان، و پیروی از دستورات درمانی، می توانید به بهترین شکل از خود مراقبت کرده و از بروز چنین عوارضی جلوگیری نمایید. به یاد داشته باشید که پزشک شما بهترین فرد برای راهنمایی شما در این زمینه است.
